สิกฺขสฺสุ สิกฺขาปเทสูติ สิกฺขาปเทสุ ตํ ตํ สิกฺขาปทํ สมาทิยิตฺวา สิกฺข, ยํ ยํ ปน กิญฺจิ สิกฺขาปเทสุ สิกฺขาโกฏฺฐาเสสุ สิกฺขิตพฺพํ กายิกํ วา วาจสิกํ วา, ตํ ตํ สพฺพํ สมฺมา อาทาย สิกฺขสฺสูติ อยเมตฺถ สงฺเขปตฺโถฯ วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.14) วุตฺโตฯ อิติ อิมสฺมิํ สุตฺเต ปาติโมกฺขสํวรสีลเมว กถิตํฯ

7. ทุจฺจริตสุตฺตวณฺณนา

[413] สตฺตเม กายสุจริตวจีสุจริตานิ ปาติโมกฺขสํวรสีลํ, มโนสุจริตํ อิตรานิ ตีณิ สีลานีติ จตุปาริสุทฺธิสีลํ กถิตํ โหติฯ อิมินา นเยน ปญฺจสตฺตนวทสสุ กุสลกมฺมปเถสุ ปจฺฉิมาปิ ตโย สีลํ โหตีติ เวทิตพฺพาฯ เสสํ อุตฺตานเมวาติฯ ฉฏฺฐสตฺตเมสุ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

อมตวคฺโค ปญฺจโมฯ

สติปฏฺฐานสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. อินฺทฺริยสํยุตฺตํ

1. สุทฺธิกวคฺโค

1. สุทฺธิกสุตฺตวณฺณนา

[471] อินฺทฺริยสํยุตฺตสฺส ปฐเม สทฺธินฺทฺริยํ สตินฺทฺริยํ ปญฺญินฺทฺริยนฺติ อิมานิ ตีณิ จตุภูมกกุสลวิปาเกสุ เจว กิริยาสุ จ ลพฺภนฺติฯ วีริยินฺทฺริยสมาธินฺทฺริยานิ จตุภูมกกุสเล อกุสเล วิปาเก กิริยายาติ สพฺพตฺถ ลพฺภนฺติฯ อิติ อิทํ สุตฺตํ จตุภูมกสพฺพสงฺคาหกธมฺมปริจฺเฉทวเสน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

7. ทุติยสมณพฺราหฺมณสุตฺตวณฺณนา

[477] สตฺตเม สทฺธินฺทฺริยํ นปฺปชานนฺตีติ ทุกฺขสจฺจวเสน น ปชานนฺติฯ สทฺธินฺทฺริยสมุทยํ นปฺปชานนฺตีติ สมุทยสจฺจวเสน น ปชานนฺติฯ เอวํ นิโรธํ นิโรธสจฺจวเสน, ปฏิปทํ มคฺคสจฺจวเสนาติฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ

สุกฺกปกฺเข ปน อธิโมกฺขวเสน อาวชฺชนสมุทยา สทฺธินฺทฺริยสมุทโย โหติ, ปคฺคหวเสน อาวชฺชนสมุทยา วีริยินฺทฺริยสมุทโย, อุปฏฺฐานวเสน อาวชฺชนสมุทยา สตินฺทฺริยสมุทโย, อวิกฺเขปวเสน อาวชฺชนสมุทยา สมาธินฺทฺริยสมุทโย, ทสฺสนวเสน อาวชฺชนสมุทยา ปญฺญินฺทฺริยสมุทโย โหติฯ ตถา ฉนฺทวเสน อาวชฺชนสมุทยา สทฺธินฺทฺริยสมุทโย โหติ, ฉนฺทวเสน อาวชฺชนสมุทยา วีริยสติสมาธิปญฺญินฺทฺริยสมุทโย โหติฯ มนสิการวเสน อาวชฺชนสมุทยา สทฺธินฺทฺริยสมุทโย โหติฯ มนสิการวเสน อาวชฺชนสมุทยา วีริยสติสมาธิปญฺญินฺทฺริยสมุทโย โหตีติ เอวมฺปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อิเมสุ ปฏิปาฏิยา ฉสุ สุตฺเตสุ จตุสจฺจเมว กถิตํฯ

8. ทฏฺฐพฺพสุตฺตวณฺณนา

[478] อฏฺฐเม กตฺถ จ, ภิกฺขเว, สทฺธินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, จตูสุ โสตาปตฺติยงฺเคสูติอาทิ อิเมสํ อินฺทฺริยานํ สวิสเย เชฏฺฐกภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ ยถา หิ จตฺตาโร เสฏฺฐิปุตฺตา ราชาติ ราชปญฺจเมสุ สหาเยสุ ‘‘นกฺขตฺตํ กีฬิสฺสามา’’ติ วีถิํ โอติณฺเณสุ เอกสฺส เสฏฺฐิปุตฺตสฺส เคหํ คตกาเล อิตเร จตฺตาโร ตุณฺหี นิสีทนฺติ, เคหสามิโกว – ‘‘อิเมสํ ขาทนียํ โภชนียํ เทถ, คนฺธมาลาลงฺการาทีนิ เทถา’’ติ เคเห วิจาเรติฯ ทุติยสฺส, ตติยสฺส, จตุตฺถสฺส เคหํ คตกาเล อิตเร จตฺตาโร ตุณฺหี นิสีทนฺติ, เคหสามิโกว – ‘‘อิเมสํ ขาทนียํ โภชนียํ เทถ, คนฺธมาลาลงฺการาทีนิ เทถา’’ติ เคเห วิจาเรติฯ อถ สพฺพปจฺฉา รญฺโญ เคหํ คตกาเล กิญฺจาปิ ราชา สพฺพตฺถ อิสฺสโร, อิมสฺมิํ ปน กาเล อตฺตโน เคเหเยว – ‘‘อิเมสํ ขาทนียํ โภชนียํ เทถ, คนฺธมาลาลงฺการาทีนิ เทถา’’ติ เคเห วิจาเรติฯ เอวเมว สทฺธาปญฺจมเกสุ อินฺทฺริเยสุ เตสุ สหาเยสุ เอกโต วีถิํ โอตรนฺเตสุ วิย เอการมฺมเณ อุปฺปชฺชมาเนสุปิ ยถา ปฐมสฺส เคเห อิตเร จตฺตาโร ตุณฺหี นิสีทนฺติ, เคหสามิโกว วิจาเรติ, เอวํ โสตาปตฺติยงฺคานิ ปตฺวา อธิโมกฺขลกฺขณํ สทฺธินฺทฺริยเมว เชฏฺฐกํ โหติ ปุพฺพงฺคมํ, เสสานิ ตทนฺวยานิ โหนฺติฯ ยถา ทุติยสฺส เคเห อิตเร จตฺตาโร ตุณฺหี นิสีทนฺติ, เคหสามิโกว วิจาเรติ, เอวํ สมฺมปฺปธานานิ ปตฺวา ปคฺคหลกฺขณํ วีริยินฺทฺริยเมว เชฏฺฐกํ โหติ ปุพฺพงฺคมํ, เสสานิ ตทนฺวยานิ โหนฺติฯ ยถา ตติยสฺส เคเห อิตเร จตฺตาโร ตุณฺหี นิสีทนฺติ, เคหสามิโกว วิจาเรติ, เอวํ สติปฏฺฐานานิ ปตฺวา อุปฏฺฐานลกฺขณํ สตินฺทฺริยเมว เชฏฺฐกํ โหติ ปุพฺพงฺคมํ, เสสานิ ตทนฺวยานิ โหนฺติฯ ยถา จตุตฺถสฺส เคเห อิตเร จตฺตาโร ตุณฺหี นิสีทนฺติ, เคหสามิโกว วิจาเรติ, เอวํ ฌานวิโมกฺเข ปตฺวา อวิกฺเขปลกฺขณํ สมาธินฺทฺริยเมว เชฏฺฐกํ โหติ ปุพฺพงฺคมํ, เสสานิ ตทนฺวยานิ โหนฺติฯ สพฺพปจฺฉา รญฺโญ เคหํ คตกาเล ปน ยถา อิตเร จตฺตาโร ตุณฺหี นิสีทนฺติ, ราชาว เคเห วิจาเรติ, เอวเมว อริยสจฺจานิ ปตฺวา ปชานนลกฺขณํ ปญฺญินฺทฺริยเมว เชฏฺฐกํ โหติ ปุพฺพงฺคมํ, เสสานิ ตทนฺวยานิ โหนฺตีติฯ

9-10. ปฐมวิภงฺคสุตฺตาทิวณฺณนา

[479-480] นวเม สติเนปกฺเกนาติ เอตฺถ นิปกสฺส ภาโว เนปกฺกํ, ปญฺญาเยตํ นามํฯ กสฺมา ปน สติภาชเน ปญฺญา วุตฺตาติ? สติยา พลวภาวทสฺสนตฺถํฯ พลวสติ หิ อิธ อธิปฺเปตาฯ สา จ ปญฺญาสมฺปยุตฺตาว พลวตี โหติ, น วิปฺปยุตฺตาติ ปญฺญาสมฺปยุตฺตสติํ ทสฺเสนฺโต เอวมาหฯ จิรกตนฺติ จิรกาลํ กตํ ทานํ วา สีลํ วา อุโปสถกมฺมํ วาฯ จิรภาสิตนฺติ ‘‘อสุกสฺมิํ ฐาเน อสุกํ นาม ภาสิต’’นฺติ เอวํ จิรกาเล ภาสิตํฯ โวสฺสคฺคารมฺมณํ กตฺวาติ นิพฺพานารมฺมณํ กตฺวาฯ อุทยตฺถคามินิยาติ อุทยญฺจ อตฺถญฺจ คจฺฉนฺติยา, อุทยพฺพยปริคฺคหิกายาติ อตฺโถฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต สทฺธาสติปญฺญินฺทฺริยานิ ปุพฺพภาคานิ, วีริยินฺทฺริยํ มิสฺสกํ, สมาธินฺทฺริยํ นิพฺพตฺติตโลกุตฺตรเมว กถิตํฯ ทสเมปิ อยเมว ธมฺมปริจฺเฉโทติฯ

สุทฺธิกวคฺโค ปฐโมฯ

2. มุทุตรวคฺโค

1. ปฏิลาภสุตฺตวณฺณนา

[481] ทุติยวคฺคสฺส ปฐเม สมฺมปฺปธาเน อารพฺภาติ สมฺมปฺปธาเน ปฏิจฺจ, สมฺมปฺปธาเน ภาเวนฺโตติ อตฺโถฯ สตินฺทฺริเยปิ เอเสว นโยฯ

2. ปฐมสํขิตฺตสุตฺตวณฺณนา

[482] ทุติเย ตโตติ วิปสฺสนามคฺคผลวเสน นิสฺสกฺกํ เวทิตพฺพํฯ สมตฺตานิ หิ ปริปุณฺณานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ อรหตฺตมคฺคสฺส วิปสฺสนินฺทฺริยานิ นาม โหนฺติฯ ตโต มุทุตเรหีติ เตหิ อรหตฺตมคฺคสฺส วิปสฺสนินฺทฺริเยหิ มุทุตรานิ อนาคามิมคฺคสฺส วิปสฺสนินฺทฺริยานิ นาม โหนฺติ, ตโต มุทุตรานิ สกทาคามิมคฺคสฺส, ตโต มุทุตรานิ โสตาปตฺติมคฺคสฺส วิปสฺสนินฺทฺริยานิ นาม โหนฺติ, ตโต มุทุตรานิ ธมฺมานุสาริมคฺคสฺส, ตโต มุทุตรานิ สทฺธานุสาริมคฺคสฺส วิปสฺสนินฺทฺริยานิ นาม โหนฺติฯ

ตถา สมตฺตานิ ปริปุณฺณานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ อรหตฺตมคฺคินฺทฺริยานิ นาม โหนฺติ, ตโต มุทุตรานิ อนาคามิมคฺคินฺทฺริยานิ นาม โหนฺติ, ตโต มุทุตรานิ สกทาคามิมคฺคินฺทฺริยานิ นาม โหนฺติ, ตโต มุทุตรานิ โสตาปตฺติมคฺคินฺทฺริยานิ นาม โหนฺติ, ตโต มุทุตรานิ ธมฺมานุสาริมคฺคินฺทฺริยานิ, ตโต มุทุตรานิ สทฺธานุสาริมคฺคินฺทฺริยานิ นาม โหนฺติฯ

สมตฺตานิ ปริปุณฺณานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ อรหตฺตผลินฺทฺริยานิ นาม โหนฺติ, ตโต มุทุตรานิ อนาคามิผลินฺทฺริยานิ, ตโต มุทุตรานิ สกทาคามิผลินฺทฺริยานิ, ตโต มุทุตรานิ โสตาปตฺติผลินฺทฺริยานิ นาม โหนฺติฯ ธมฺมานุสาริสทฺธานุสาริโน ปน ทฺเวปิ โสตาปตฺติมคฺคฏฺฐปุคฺคลา, มคฺคฏฺฐปุคฺคลวเสน เนสํ นานตฺตํ ชาตนฺติ อาคมเนนปิ มคฺเคนปิฯ สทฺธานุสารี ปุคฺคโล หิ อุทฺทิสาเปนฺโต ปริปุจฺฉนฺโต อนุปุพฺเพน มคฺคํ ปาปุณาติ, ธมฺมานุสารี เอเกน วา ทฺวีหิ วา สวเนหิฯ เอวํ ตาว เนสํ อาคมเนน นานตฺตํ เวทิตพฺพํฯ

ธมฺมานุสาริสฺส ปน มคฺโค ติกฺโข โหติ, สูรํ ญาณํ วหติ, อสงฺขาเรน อปฺปโยเคน กิเลเส ฉินฺทติ กทลิกฺขนฺธํ วิย ติขิณา อสิธาราฯ สทฺธานุสาริสฺส น ตสฺส วิย มคฺโค ติกฺโข โหติ, น สูรํ ญาณํ วหติ, สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน กิเลเส ฉินฺทติ กทลิกฺขนฺธํ วิย อติขิณา อสิธาราฯ กิเลสกฺขเย ปน เตสํ นานตฺตํ นตฺถิฯ อวเสสา จ กิเลสา ขียนฺติฯ

3. ทุติยสํขิตฺตสุตฺตวณฺณนา

[483] ตติเย ตโตติ ผลวเสน นิสฺสกฺกํ เวทิตพฺพํฯ สมตฺตานิ หิ ปริปุณฺณานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ อรหตฺตผลินฺทฺริยานิ นาม โหนฺติ, อรหตฺตผเลน สมนฺนาคโต ปุคฺคโล อรหา นาม โหติฯ อรหตฺตผลโต มุทุตรานิ อนาคามิผลินฺทฺริยานิ นาม โหนฺติ, ตโต มุทุตรานิ สกทาคามิผลินฺทฺริยานิ, ตโต มุทุตรานิ โสตาปตฺติผลินฺทฺริยานิ, โสตาปตฺติผเลน สมนฺนาคโต ปุคฺคโล โสตาปนฺโน นาม โหติฯ อินฺทฺริยเวมตฺตตา ผลเวมตฺตตา โหตีติ อินฺทฺริยนานตฺเตน ผลนานตฺตํ, ผลนานตฺเตน ปุคฺคลนานตฺตนฺติฯ

4. ตติยสํขิตฺตสุตฺตวณฺณนา

[484] จตุตฺเถ ปริปูรํ ปริปูรการี อาราเธตีติ ปริปูรํ อรหตฺตมคฺคํ กโรนฺโต อรหตฺตผลํ อาราเธติฯ ปเทสํ ปเทสการีติ อวเสเส ตโย ปเทสมคฺเค กโรนฺโต ปเทสํ ผลตฺตยมตฺตเมว อาราเธติฯ อิติ อิเมสุ จตูสุปิ สุตฺเตสุ มิสฺสกาเนว อินฺทฺริยานิ กถิตานิฯ

5-7. ปฐมวิตฺถารสุตฺตาทิวณฺณนา

[485-487] ปญฺจเม ตโต มุทุตเรหีติ วิปสฺสนาวเสน นิสฺสกฺกํ เวทิตพฺพํฯ ปริปุณฺณานิ หิ ปญฺจินฺทฺริยานิ อรหตฺตมคฺคสฺส วิปสฺสนินฺทฺริยานิ โหนฺติ, ตโต มุทุตรานิ อนฺตราปรินิพฺพายิสฺส วิปสฺสนินฺทฺริยานิ, ตโต มุทุตรานิ อุปหจฺจปรินิพฺพายิสฺส, ตโต มุทุตรานิ อสงฺขารปรินิพฺพายิสฺส, ตโต มุทุตรานิ สสงฺขารปรินิพฺพายิสฺส, ตโต มุทุตรานิ อุทฺธํโสตอกนิฏฺฐคามิสฺส วิปสฺสนินฺทฺริยานิ นาม โหนฺติฯ

อิมสฺมิํ ปน ฐาเน อรหตฺตมคฺเคเยว ฐตฺวา ปญฺจ นิสฺสกฺกานิ นีหริตพฺพานิฯ อรหตฺตมคฺคสฺส หิ วิปสฺสนินฺทฺริเยหิ มุทุตรานิ ปฐมอนฺตราปรินิพฺพายิสฺส วิปสฺสนินฺทฺริยานิ, ตโต มุทุตรานิ ทุติยอนฺตราปรินิพฺพายิสฺส, ตโต มุทุตรานิ ตติยอนฺตราปรินิพฺพายิสฺส, ตโต มุทุตรานิ อุปหจฺจปรินิพฺพายิสฺส, ตโต มุทุตรานิ อุทฺธํโสตอกนิฏฺฐคามิสฺส วิปสฺสนินฺทฺริยานิฯ อสงฺขารปรินิพฺพายิสฺส สสงฺขารปรินิพฺพายิโนปิ เอเตว ปญฺจ ชนาฯ

อิทานิ ตีณิ นิสฺสกฺกานิฯ สกทาคามิมคฺคสฺส หิ อินฺทฺริเยหิ มุทุตรานิ โสตาปตฺติมคฺคินฺทฺริยานิ, โสตาปตฺติมคฺเคเยว อินฺทฺริเยหิ มุทุตรานิ ธมฺมานุสาริมคฺคินฺทฺริยานิฯ เตหิปิ มุทุตรานิ สทฺธานุสาริมคฺคินฺทฺริยานิฯ ฉฏฺฐสตฺตมานิ วุตฺตนยาเนวฯ อิเมสุ ปน ตีสุปิ สุตฺเตสุ ปุพฺพภาควิปสฺสนินฺทฺริยาเนว กถิตานิฯ

8. ปฏิปนฺนสุตฺตวณฺณนา

[488] อฏฺฐเม ตโต มุทุตเรหีติ มคฺคผลวเสน นิสฺสกฺกํ เวทิตพฺพํฯ ตํ ปาฬิยํ วุตฺตเมวฯ พาหิโรติ อิเมหิ อฏฺฐหิ ปุคฺคเลหิ พหิภูโตฯ ปุถุชฺชนปกฺเข ฐิโตติ ปุถุชฺชนโกฏฺฐาเส ฐิโตฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต โลกุตฺตราเนว อินฺทฺริยานิ กถิตานิฯ